روز جهانی پناهجویان از سال 2001 تاکنون در تاریخ 20 ژوئن، آخرین روز هفته پناهجویان، در بیش از 100 کشور جهان گرامی داشته می‌شود و محافل دانشگاهی، سازمان‌های بین‌المللی و سازمان‌های مردم نهاد ملی و فراملی به ابعاد گوناگون این پدیده سهمگین در عصر حاضر می‌پردازند. بدین مناسبت، یادداشت پیش‌رو به سه نکته اساسی در نگاه بین‌المللی به مقوله پناهجویانخواهد پرداخت: شناسایی وضعیت موجود، اقدامات جالب توجه سازمان‌های بین‌المللی و سمن‌ها در گرامیداشت آن و استانداردهای دوگانه جامعه بین‌الملل در کنترل وضعیت پناهجویان.
وضعیت جهان امروز با انواع چالش‌هایی گره‌خورده است که همه انسان‌ها را از پیشرفته‌ترین تا عقب‌نگه داشته‌ترین کشورها درگیر کرده است. بر اساس گزارش شورای حقوق بشر ملل متحد، 65.3 میلیون نفر مهاجر اجباری در جهان وجود دارد که 21 میلیون آنها پناهجو و 10 میلیون آنها افراد بدون تابعیت هستند. ناامنی و جنگ چنان در جهان گسترش یافته است که 42.500 نفر در هر روز مجبور به ترک خانمان خود می‌شوند تا در جایی در داخل یا خارج کشورشان سرپناهی امن بیابند. سهم تمام جهان در این مصائب یکسان نیست: 86 درصد از پناهجویان جهان در کشورهای در حال توسعه میزبانی می‌شوند و این در حالی است که می توان تصور کرد این کشورها در خود مسائل بسیاری دارند که موضوع پناهجویان نیز به آن افزوده شده است. آنچه شرایط را دردناکتر می‌کند این است که 51 درصد از پناهجویان در جهان کودکان و نوجوانان زیر 18 سال هستند و مشخص نیست تأثیرات بلند مدت آوارگی و رنج در زندگی این انسان‌ها تا سال‌ها بعد چگونه خواهد بود.
با ترسیم این نمای کلی از وضعیت موجود، سازمان‌های بین‌المللی و سمن‌ها تلاش می‌کنند در روز جهانی پناهجویان برخی از مسائل ایشان را پررنگ کنند. هر ساله تم خاصی توسط شورای حقوق بشر تعریف می‌شود و امسال "تصور کنید" شعار این ایام قرار گرفته است. در حالیکه در هر 20 دقیقه یک نفر در جهان آواره می‌شود، جنبش "تصور کنید" تلاش می‌کند به مخاطبان بگوید خود را به جای پناهجویان، بخصوص زنان و کودکان، تصور کنند که به دلیل ترور، جنگ و منازعه آواره می‌شوند. "تصور کنید" همچنین از آحاد بشر می‌خواهد به اینده‌ای بیاندیشند که با اتخاذ راهکارهای عملیاتی مرزها را بتوان درنوردید، و از زندگی و حقوق بشر حفاظت کرد. یکی از فلسفه‌های انتخاب شعار "تصور کنید" همه‌گیری ویروس کرونا است که امکان اشتراک تجارب در فضای فیزیکی را سلب کرده است و البته اپیدمی آن در بین پناهجویان هم بخشی از تصویری است که باید تصور بشود. به علاوه، «هر اقدامی مؤثر است» تم دیگری است که ملل متحد وضع کرده است تا نشان دهد هیچ اقدامی در لایه‌های مدنی، حتی فردی نیز، نباید دست کم گرفته شود. سازمان‌های مردم نهاد نیز در این روزها فعالیت‌های متنوعی از برگزاری نمایشگاه عکس تا اجرای تئاتر و موسیقی تا تجمع در فضای مجازی، حضور در جمع پناهجویان و مطالبه‌گری برای تغییر سیاست‌ها را در دستور کار دارند. شورای پناهجویان هلند، با اعضایی از 40 کشور، نمونه‌ای از نهادهای مدنی است که کمپینی تحت عنوان «هر زندگی ارزش دارد» طراحی کرده است تا ضمن جمع‌آوری حمایت جامعه جهانی، واقعیت زندگی هر پناهجو و مسائلش را باور پذیر کند.
این اقدامات بشردوستانه تحسین برانگیز است، هرچند به تصریح بسیاری از فعالان حقوق پناهجویان، تحقق حقوق بشر مانند حق زندگی و امنیت، حق آموزش، حق بهداشت، حق تابعیت و ... برای ایشان در عالم واقع هنوز دغدغه‌ای بس جدی است. استانداردهای دوگانه از سوی سازمان ملل متحد، نظیر حذف نام عربستان از لیست کودک‌کشان، و جامعه جهانی نسبت به بانیان تروریسم به عنوان عمده‌ترین دلیل آوارگی پناهجویان از بزرگترین موانع تحقق حقوق بشر پناهجویان محسوب می‌شود که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. جنگ و منازعه در سوریه که غرب تلاش می‌کند آن را «جنگ داخلی» معرفی کند، تاکنون از سوی منابع متعدد مانند عفو بین‌الملل «بدترین بحران بشری جهان معاصر» خطاب شده است: بحرانی که منجر شده است نیمی (45 درصد) از جمعیت این کشور یعنی 11 میلیون نفر بی‌خانمان و آواره شوند. این در حالی است که ایمیل‌های فاش‌شده هیلاری کلینتون، وزیر خارجه اسبق آمریکا، سخنرانی جوبایدن در هاروارد و اعتراف جان کری، وزیرخارجه سابق ایالات متحده، در محل میشن هلند در سازمان ملل، همه و همه شواهدی بر اطلاع و حمایت این کشور از تروریستهای القاعده و در پی آن داعش هستند که هرگز پاسخ مناسبی از جامعه جهانی دریافت نکرده اند.
در نهایت، موسسه بین‌المللی دیدبان عدالت بر این باور است، اتخاذ رویکرد واقع‌گرایانه نسبت به عوامل مهاجرت اجباری و آوارگی پناهجویان، برخورد دور از استانداردهای دوگانه و همکاری دولت‌ها در کنار سازمان‌های مردم نهاد و بخش خصوصی از لوازم ضروری کنترل شرایط رو به وخامت جهانی است.
دکتر زهره خوارزمی
عضو هیات علمی دانشکده مطالعات جهان-دانشگاه تهران
